Arteterapia – Co to jest, jak działa i dlaczego warto? Vademecum terapii przez sztukę

^{R E K L A M A}

Arteterapia, znana również jako terapia przez sztukę, to metoda terapeutyczna wykorzystująca różne formy artystycznej ekspresji, takie jak malarstwo, rysunek, muzyka, literatura, teatr czy taniec, w celu poprawy zdrowia psychicznego i emocjonalnego.

W ostatnich dziesięcioleciach arteterapia zdobyła uznanie jako narzędzie wspierające proces leczenia wielu schorzeń psychicznych, fizycznych i emocjonalnych. Czym dokładnie jest arteterapia, jak się rozwijała i jakie są jej korzyści? Oto szczegółowy przegląd tego fascynującego tematu.

Początki arteterapii i jej prekursorzy

Historia arteterapii sięga czasów prehistorycznych, kiedy sztuka była integralną częścią rytuałów, praktyk uzdrawiających i duchowych. Już w czasach starożytnych Egipcjanie, Grecy czy Rzymianie używali form artystycznych jako sposobu wyrażania emocji i „leczenia duszy”.  W XIX wieku francuscy psychiatrzy Auguste Ambroise Tardieu i Max Simon dostrzegli, że twórczość plastyczna może stanowić dobre narzędzie diagnostyczne osób chorych psychicznie. Jednak formalizacja arteterapii jako dziedziny nastąpiła dopiero w XX wieku. Termin „arteterapia” został po raz pierwszy użyty w 1942 roku przez Adriana Hilla, nauczyciela sztuki z Wielkiej Brytanii. Hill był pionierem w stosowaniu sztuki jako narzędzia terapeutycznego w szpitalach psychiatrycznych.

Współczesna arteterapia zaczęła rozwijać się w wyniku połączenia odkryć psychologii i psychiatrii z praktykami artystycznymi. Ważnymi prekursorami arteterapii byli Carl Jung i Sigmund Freud, którzy podkreślali znaczenie wyrażania nieświadomych treści psychicznych za pomocą obrazów i symboli. Jung, w szczególności, wykorzystywał rysunki i mandale w pracy terapeutycznej, widząc w nich drogę do eksploracji nieświadomości.

W latach 40. i 50. XX wieku arteterapia zyskała uznanie jako samodzielna metoda terapeutyczna, głównie dzięki pracy artystów i terapeutów, takich jak Margaret Naumburg i Edith Kramer. Naumburg, uważana za jedną z matek arteterapii, wprowadziła pojęcie „arteterapii jako terapii analitycznej”, w której sztuka pełni rolę medium komunikacyjnego między pacjentem a terapeutą. Kramer, z kolei, podkreślała terapeutyczną wartość samego procesu tworzenia.

Co to jest arteterapia i jak działa?

Arteterapia polega na wykorzystywaniu działań artystycznych do wyrażania emocji, przepracowywania traum oraz poprawy samopoczucia i jakości życia. Arteterapia nie wymaga od uczestników zaawansowanych umiejętności artystycznych. Kluczowe jest samo zaangażowanie w proces twórczy, który umożliwia wyrażenie uczuć i myśli w sposób, jaki często nie jest możliwy za pomocą słów.

Arteterapia opiera się na założeniu, że proces tworzenia aktywuje naturalne mechanizmy samoleczenia. Dzięki sztuce pacjent może:

• wyrazić trudne do werbalizacji emocje,
• zmniejszyć napięcie i stres,
• rozwijać umiejętności komunikacyjne,
• wzmacniać poczucie własnej wartości,
• budować zdolność radzenia sobie z wyzwaniami.

Proces arteterapeutyczny obejmuje zwykle trzy etapy:

1. Ekspresję artystyczną – tworzenie obrazu, rzeźby, muzyki lub innej formy sztuki.
2. Refleksję – omawianie z terapeutą powstałych prac, aby zrozumieć ich znaczenie w kontekście osobistych doświadczeń.
3. Integrację – zastosowanie wniosków z sesji w codziennym życiu.

Rodzaje arteterapii

Arteterapia jest niezwykle różnorodna, a jej techniki można dostosować do indywidualnych potrzeb i preferencji pacjenta. Oto najpopularniejsze rodzaje arteterapii:

1. Terapia plastyczna (malarstwo, rysunek, rzeźba)
   • Uczestnicy tworzą obrazy lub rzeźby, co pozwala im eksplorować emocje i konflikty wewnętrzne. Kolorystyka, kształty i kompozycja często odzwierciedlają stany emocjonalne pacjenta.
2. Muzykoterapia
   • Wykorzystuje muzykę jako narzędzie terapeutyczne. Może obejmować słuchanie muzyki, improwizację instrumentalną czy śpiew. Muzykoterapia pomaga w redukcji stresu, poprawie koncentracji i budowaniu relacji.
3. Drama i teatroterapia
   • W terapii tej pacjenci odgrywają role lub improwizują sceny teatralne, co pozwala im przepracować trudne doświadczenia i zwiększyć samoświadomość.
4. Terapia tańcem i ruchem
   • Skupia się na wyrażaniu emocji poprzez ruch. Jest szczególnie pomocna w pracy z osobami, które doświadczyły traumy lub mają trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych.
5. Terapia pisaniem
   • Tworzenie poezji, opowiadań, wierszy czy dzienników pomaga pacjentom uporządkować myśli i spojrzeć na swoje problemy z innej perspektywy.

Badania nad skutecznością arteterapii

Arteterapia cieszy się coraz większym zainteresowaniem środowiska naukowego. Niektóre badania potwierdzają jej skuteczność w leczeniu różnych problemów zdrowotnych, takich jak depresja, stany lękowe, PTSD (zespół stresu pourazowego), autyzm, choroby neurodegeneracyjne czy zaburzenia odżywiania.

1. Arteterapia a zdrowie psychiczne – Badania wykazały, że arteterapia może znacząco poprawić zdrowie psychiczne, redukując objawy depresji i lęku. W badaniu przeprowadzonym w 2010 roku pacjenci uczestniczący w arteterapii doświadczyli istotnej poprawy w zakresie regulacji emocji i poczucia własnej wartości.
2. Wsparcie w leczeniu traumy – Arteterapia jest szczególnie pomocna dla osób, które przeżyły traumatyczne wydarzenia. Badania nad jej zastosowaniem u weteranów wojennych wykazały, że uczestnictwo w sesjach arteterapeutycznych może zmniejszyć objawy PTSD (Zespół stresu pourazowego), takie jak koszmary senne czy nadmierna czujność.
3. Arteterapia w chorobach somatycznych – Wykorzystanie arteterapii w pracy z pacjentami onkologicznymi lub cierpiącymi na przewlekły ból pomaga im lepiej radzić sobie z cierpieniem fizycznym i psychicznym. W badaniach nad pacjentami z rakiem piersi uczestniczki sesji arteterapeutycznych odnotowały poprawę jakości życia i obniżenie poziomu lęku.
4. Rozwój w kontekście autyzmu – Arteterapia jest szeroko stosowana w pracy z dziećmi i dorosłymi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Proces twórczy pozwala im wyrazić siebie w sposób nielinearny, wspierając rozwój umiejętności komunikacyjnych i społecznych.

Arteterapia jest też przedmiotem krytyki świata naukowego. Przede wszystkim poddawana jest w wątpliwość jakość badań nad skutecznością terapii przez sztukę, a także wciąż bardzo niewielka liczba publikacji naukowych na ten temat.

Efektywność arteterapii rzadko poddawana jest ocenie w randomizowanych i kontrolowanych badaniach, co utrudnia jednoznaczne określenie jej skuteczności. Dotychczasowe badania nie dają jednoznacznych wyników, co wskazuje na potrzebę zwiększenia zarówno liczby, jak i jakości takich analiz. Najwięcej uwagi poświęcono pacjentkom z rakiem piersi – w ich przypadku istnieją przesłanki sugerujące, że arteterapia może pomagać w redukcji lęku, depresji oraz zmęczenia.

Badania obejmujące osoby z innymi rodzajami nowotworów również wskazują na poprawę samopoczucia psychicznego dzięki terapii, choć ich wiarygodność jest ograniczona. W odniesieniu do innych grup pacjentów, w tym osób z zaburzeniami lękowymi, depresją czy schizofrenią, liczba i jakość dostępnych dowodów są niewystarczające, by formułować jednoznaczne wnioski. Podobnie ograniczone dane dotyczą seniorów, w tym tych cierpiących na depresję, gdzie arteterapia może mieć pewien pozytywny wpływ na funkcje emocjonalne i poznawcze.

W przypadku dzieci efektywność tej formy terapii również pozostaje niejednoznaczna, co podkreśla konieczność przeprowadzenia bardziej rygorystycznych badań w tej grupie. Ogólnie rzecz biorąc, krytycy podkreślają, że mimo rosnącego zainteresowania arteterapią, brakuje solidnych, wysokiej jakości dowodów potwierdzających skuteczność arteterapii w różnych kontekstach terapeutycznych.

Praktyka arteterapii

Profesjonalny arteterapeuta powinien być odpowiednio wykwalifikowany, łącząc wiedzę z zakresu psychologii i sztuki. Proces terapeutyczny wymaga indywidualnego podejścia, które uwzględnia potrzeby, ograniczenia i cele pacjenta. Warto zaznaczyć, że arteterapia nie zastępuje tradycyjnych metod leczenia, lecz stanowi ich uzupełnienie.

Gdzie w Polsce można studiować arteterapię

W Polsce arteterapia jest dostępna jako kierunek studiów na różnych poziomach i w różnych miastach. Oto niektóre uczelnie, które oferują studia związane z arteterapią:

1. Uniwersytet Śląski w Katowicach – oferuje studia pierwszego stopnia na kierunku arteterapia. Program obejmuje m.in. plastykoterapię, muzykoterapię, choreoterapię, teatroterapię i biblioterapię. Studenci zdobywają wiedzę z zakresu sztuki, nauk humanistycznych i społecznych, co przygotowuje ich do prowadzenia działań terapeutycznych w różnych środowiskach​.
2. Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi – prowadzi studia podyplomowe z arteterapii w Łodzi, Warszawie i Jaśle. Program trwa trzy semestry i koncentruje się na rozwijaniu umiejętności terapeutycznych poprzez sztukę, a także przygotowuje do pracy w placówkach oświatowych, terapeutycznych i kulturalnych​.
3. Uniwersytet Ignatianum w Krakowie – oferuje studia arteterapeutyczne II stopnia, które łączą wiedzę z zakresu psychologii, pedagogiki i sztuki. Absolwenci mogą pracować w domach opieki, hospicjach czy świetlicach socjoterapeutycznych, a także prowadzić warsztaty artystyczne​.
4. Uniwersytet Bielsko-Bialski – prowadzi studia podyplomowe „Arteterapia z elementami psychologii twórczości”. Program skierowany jest do osób posiadających wykształcenie w dziedzinach humanistycznych, społecznych, artystycznych lub medycznych, które chcą poszerzyć swoje umiejętności w zakresie terapii przez sztukę. Zajęcia obejmują m.in. muzykoterapię i plastykoterapię​.
5. Uniwersytet Zielonogórski – prowadzi studia podyplomowe „Terapia pedagogiczna z arteterapią”.
6. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie – prowadzi nabór do Podyplomowych Studiów Muzykoterapii.

Te programy przygotowują do pracy w szerokim zakresie środowisk, od edukacyjnych po terapeutyczne, umożliwiając wykorzystanie sztuki jako narzędzia wspierającego rozwój i zdrowie psychiczne. Szczegóły dotyczące rekrutacji i oferty znajdziesz na stronach poszczególnych uczelni.

Podsumowanie

Arteterapia to niezwykle wszechstronna metoda wspierania zdrowia psychicznego, emocjonalnego i fizycznego, wykorzystująca różnorodne formy artystycznej ekspresji, m.in. malarstwo, rysunek, muzyka, teatr, taniec oraz poezja i literatura. Jej korzenie sięgają głęboko w historię ludzkości, a współczesne badania naukowe potwierdzają jej terapeutyczną wartość. Dzięki różnorodności form i technik arteterapia może być dostosowana do potrzeb każdego pacjenta, otwierając drzwi do samopoznania, uzdrowienia i rozwoju. W świecie pełnym wyzwań i napięć sztuka staje się nie tylko źródłem piękna, ale także potężnym narzędziem terapeutycznym.

Źródła:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Arteterapia

www.sensarte.pl/czym-jest-arteterapia/

www.ire-studia.edu.pl/arteterapia-jak-wykorzystac-sztuke-do-leczenia-emocji/

https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/inne/arteterapia-na-czym-polega-lecznicza-moc-sztuki-aa-UF78-1hoE-iYKP.html

Ilustracje do artykułu: DALL-E