R E K L A M A
Stanisław Przybyszewski, często kojarzony z symbolizmem i dekadencją Młodej Polski, w swojej twórczości sięgał także po ekspresjonistyczne środki wyrazu. Jego powieść Krzyk z 1917 roku, nazywana „ostatnim krzykiem” modernizmu, jest uznawana za jedno z najciekawszych dzieł w dorobku autora, a także za przykład prozy ekspresjonistycznej.
„Krzyk” to niewątpliwy wyraz fascynacji Przybyszewskiego twórczością Edvarda Muncha, w powieści tej pisarz w sposób oczywisty nawiązuje do słynnego obrazu Muncha „Krzyk” oraz „Ulica Karl Johann w nocy” tego samego malarza.
Geneza i tematyka powieści Przybyszewskiego
Powieść Krzyk powstała w czasach burzliwych historycznie i politycznie – podczas I wojny światowej. Przybyszewski zaczął ją pisać już w 1914 roku, a ukończył zimą 1916/17. Wydana została w 1917 roku we Lwowie, a rok później doczekała się edycji niemieckojęzycznej. Jej bohaterem jest artysta-malarz, Gasztowt, który obsesyjnie pragnie stworzyć dzieło będące syntezą ludzkiego doświadczenia – obraz ulicy jako metafory całego świata. Gasztowt chce uchwycić „krzyk duszy”, będący „tajemnicą wszelkiej twórczości, odwieczną zagadką życia i śmierci”
Powieść ukazuje świat zdeformowany, zdominowany przez nędzę, chaos i rozkład, a wizje bohatera są często senne, surrealistyczne. Gasztowt postrzega ulicę jako miejsce destrukcji, ale i życia, przestrzeń, w której splatają się skrajności ludzkiej egzystencji – „rży z rozkoszy, wije się w konwulsjach bólu, tarza się w gnojówce rozpusty, babrze się w posoce mordu i zbrodni”. Ulica w Krzyku Przybyszewskiego to nie tylko symbol chaosu, ale również miejsce, które Gasztowt stara się zrozumieć i przekształcić w dzieło sztuki.
Ekspresjonistyczny świat powieści
Ekspresjonistyczne korzenie powieści ujawniają się zarówno w treści, jak i w formie. Przybyszewski kreuje świat całkowicie odrealniony, gdzie „wydarzenia nie rządzą się żadną logiką, a następują po sobie jak we śnie”. Wrażenie to potęgują deformacje otaczającej rzeczywistości – ludzie zmieniają tożsamość, a przestrzeń ulega nagłym, przerażającym przemianom. Na przykład w jednej ze scen atelier bohatera przekształca się w surrealistyczny krajobraz, w którym przerażająca wizja olbrzymiego stonoga wypełnia przestrzeń.
Przybyszewski wykorzystuje także turpistyczny język, by oddać mroczną atmosferę i brutalność świata przedstawionego: „Chrząknij obmierzły ryju ulicy!” – pisze, podkreślając brzydotę otoczenia i egzystencjalny niepokój, który definiuje bohatera.
Symbolika i struktura dzieła
Centralnym elementem powieści jest symbol – zarówno ulica, jak i stonóg stają się metaforami kondycji ludzkiej i artystycznych zmagań Gasztowta. Jak zauważył Walter Sockel, Przybyszewski traktuje symbole w sposób typowy dla ekspresjonizmu – jako elementy zamkniętego świata utworu, które nie odsyłają do rzeczywistości zewnętrznej, lecz istnieją jedynie wewnątrz dzieła. Symbol stonoga „narzuca się bohaterowi, niejako go prześladuje” i staje się obsesją twórczą Gasztowta.
Całość powieści jest zapisem wewnętrznego monologu bohatera, który zmaga się z rozkładem własnej osobowości. Gasztowt doświadcza rozpadu na kilka jaźni, a jego alter ego – Weryho – pełni rolę przewodnika, który pomaga artyście dotrzeć do upragnionego celu: usłyszenia „krzyku ulicy”. Relacja między Gasztowtem a Weryhą jest kluczowa dla zrozumienia powieści. Weryho reprezentuje to, co tajemnicze i transcendentalne, prowadzi bohatera do finalnej konfrontacji ze sobą, choć ceną tej podróży jest śmierć Gasztowta.
Tragizm artysty
Gasztowt to postać tragiczna, wyprzedzająca konstrukcje bohaterów S.I. Witkiewicza. Jego los ilustruje nie tylko dramat artysty dążącego do uchwycenia istoty bytu, ale także niemożność przekroczenia granicy między wizją a rzeczywistością. Bohater osiąga swoją największą transcendencję w momencie śmierci, co Gabriela Matuszek określiła jako „godzinę wielkiego cudu” – nie miłość, ale śmierć staje się tutaj bramą do tajemnicy istnienia.
Gasztowt – główny bohater Krzyku jest malarzem, który żyje w ubóstwie, w małym, skromnym mieszkaniu. Jego życie jest naznaczone głodem i niedostatkiem, a największą inspiracją staje się dla niego ulica. Interesują go małe, zapomniane zaułki, pełne brudu, niepokoju i tajemnic. Jednym z takich miejsc jest Gospoda pod Rysiem, gdzie Gasztowt często przesiaduje, wnikliwie obserwując ludzi i otoczenie.
Pewnego dnia jego życie zmienia dramatyczne wydarzenie – słyszy rozpaczliwy krzyk i widzi kobietę rzucającą się z mostu do rzeki. Ratuje ją w ostatniej chwili, a to zdarzenie zapoczątkowuje jego obsesję. Gasztowt postanawia uchwycić na płótnie ten przeraźliwy krzyk, który, jak wierzy, oddaje istotę ulicznego życia. W tym celu zaczyna śledzić uratowaną kobietę, próbując zmusić ją do powtórzenia krzyku, który tak głęboko nim wstrząsnął.
Jego obsesja szybko wymyka się spod kontroli. W połączeniu z narastającym głodem i psychicznym wyczerpaniem, zaczyna doświadczać halucynacji. Rozmawia ze swoim alter-ego, Werychą, wędruje po surrealistycznym domu bez wyjścia, gdzie nawiedza go wizja groteskowego Stonoga, a także spotyka tajemniczego dorożkarza-grajka. Te dziwaczne, nierzeczywiste spotkania stają się nieodłącznym elementem jego życia, prowadząc go coraz głębiej w otchłań własnych urojeń i artystycznej obsesji.
Recepta na zrozumienie Krzyku
Powieść Krzyk nie jest łatwa do zinterpretowania w tradycyjny sposób. Jak zauważył Piotr Emil Stasiewicz, dzieło to należy traktować jako zamkniętą całość, której celem nie jest przekazanie określonego przesłania, lecz wywołanie emocjonalnego wrażenia na czytelniku. Dzięki swojej wizualnej i symbolicznej konstrukcji, Krzyk stanowi niezwykły przykład literatury, która – jak twierdził Walter Sockel – odrzuca intelektualną analizę na rzecz bezpośredniego doświadczenia.
Przybyszewski nie skupia się na akcji, lecz na tym, co dzieje się w głębi duszy bohatera. Minimalistyczna fabuła i celowo przerysowane dialogi stanowią tło dla introspekcji i halucynacji Gasztowta, którę stają się swoistą podróżą w głąb ludzkiego umysłu, ludzkich pragnień, lęków i złudzeń.
Znaczenie powieści w dorobku Przybyszewskiego
Mimo że Krzyk nie odniósł natychmiastowego sukcesu, dziś uznawany jest za najważniejszą powieść w dorobku Przybyszewskiego. Jego wartość artystyczna, wynikająca z wyjątkowego kształtu formalnego i nowatorskiego podejścia do ekspresjonizmu, sprawia, że dzieło to zasługuje na szczególne miejsce w literaturze polskiej. To powieść, która w sposób unikalny łączy estetykę modernizmu z ekspresjonistycznym pragnieniem uchwycenia najgłębszych tajemnic ludzkiej egzystencji.
Powieść „Krzyk” Przybyszewskiego do pobrania (pdf)
„Krzyk” Stanisława Przybyszewskiego można pobrać ze strony Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej: tutaj.
Źródła:
www.milczenieliter.pl/2020/07/stanisaw-przybyszewski-krzyk.html
PIOTR EMIL STASIEWICZ, KRZYK STANISŁAWA PRZYBYSZEWSKIEGO JAKO POWIEŚĆ EKSPRESJONISTYCZNA, W kręgu Młodej Polski. Studia i szkice, pod red. Jolanty Sztachelskiej, Białystok 1998, s. 191-206, źródło: https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/ 11320/16495/1/P_E_Stasiewicz_Krzyk_Stanislawa_Przybyszewskiego.pdf
Cytaty użyte w tekście pochodzą z powyższego artykułu.
Ilustracja do tekstu – generowana przez AI
