R E K L A M A
„Żydówka z pomarańczami” Aleksandra Gierymskiego to dzieło wyjątkowe zarówno pod względem artystycznym, jak i historycznym. Obraz, uznawany przez samego twórcę za jedno z jego najlepszych osiągnięć, zachwyca realizmem i głębokim oddaniem emocji modelki. Zaginiony podczas II wojny światowej, przez dekady uchodził za bezpowrotnie utracony. Odnaleziony w niemieckim domu aukcyjnym w 2010 roku, powrócił do Muzeum Narodowego w Warszawie, stając się symbolem niezwykłej historii sztuki i dziedzictwa kulturowego.
Aleksander Gierymski uznawał „Żydówkę z pomarańczami” za jedno ze swoich najlepszych dzieł – co jest godne uwagi, biorąc pod uwagę jego zwykle surową ocenę własnej twórczości. W liście do przyjaciela, Prospera Dziekońskiego, pisał: „Żydówka… była może najlepszym obrazem (…) diablo plastyczna i kolorowa. Być może że przesadzam – ale w każdym razie, jeżeli kiedy na serio powrócę do malarstwa, to dla mnie pozostaną tylko duże i średnie figury – nic z pejzażu”.
Inspiracją dla tego dzieła były fotografie Konrada Brandla, wykonane w atelier przy Nowym Świecie. Na ich podstawie powstało kilka rysunków i co najmniej trzy obrazy olejne o podobnej tematyce. Jednym z nich jest „Żydówka z cytrynami” (obraz obecnie znajduje się w Muzeum Śląskim w Katowicach), utrzymana w bardziej stonowanej kolorystyce. W porównaniu z nią „Żydówka z pomarańczami” jest jaśniejsza i pełna koloru. Artysta wielokrotnie powracał do tego motywu, nie dla zysku, ale by doskonalić technikę i ujęcie tematu. Jego twórczość odznacza się poszukiwaniem perfekcji – w spuściźnie Gierymskiego nie ma dwóch identycznych obrazów.
Opis obrazu „Żydówka z pomarańczami”
Obraz „Żydówka z pomarańczami”, znany również jako „Pomarańczarka” lub „Przekupka z pomarańczami”, powstał w latach 1880–1881 w Warszawie. Przedstawia żydowską kobietę, handlującą pomarańczami na ulicach miasta. Postać starszej kobiety ubranej w chustę i ciepłą odzież wypełnia niemal całą przestrzeń obrazu. Kobieta w dłoniach trzyma kosz pełen pomarańczy, który może symbolizować luksus i egzotykę w ówczesnej Polsce.
Postać kobiety jest przedstawiona z niezwykłym realizmem – na twarzy widać zmęczenie i doświadczenie życiowe, ale jednocześnie godność i determinację. Obraz wyróżnia się subtelnym wykorzystaniem światła, które podkreśla zarówno strukturę skóry, jak i detale stroju. Ciepłe, żółto-pomarańczowe odcienie owoców kontrastują z ciemniejszym tłem, nadając dziełu głębi i dynamiki.
Kompozycja i gatunek obrazu
Obraz należy do gatunku malarstwa realistycznego, z wyraźnym zainteresowaniem problematyką społeczną. Gierymski w „Żydówce z pomarańczami” łączy wnikliwą obserwację rzeczywistości z mistrzowskim talentem malarskim.
Kompozycja obrazu jest centralna – postać handlarki jest najważniejszym elementem, umieszczonym na osi pionowej płótna. Tło jest zredukowane do minimum, co kieruje uwagę widza na samą postać i kosz z owocami. Kolorystyka obrazu jest stonowana, z przewagą brązów i szarości, co jeszcze bardziej podkreśla intensywność ciepłych barw pomarańczy.
Obraz zachwyca niezwykłym realizmem, a szczególnie przejmująco ukazana została twarz kobiety – zmęczonej, udręczonej życiem i nędzą. Gierymski rzadko malował portrety, co czyni obraz wyjątkowym dziełem na tle jego twórczości, zdominowanej przez miejskie krajobrazy z elementami życia codziennego. Wyjątkowe jest również mistrzowskie oddanie emocji modelki, co wydaje się tym bardziej znaczące, że artysta sam zmagał się wówczas z niedostatkiem i brakiem uznania w swojej ojczyźnie. Krytycy zarzucali mu zajmowanie się „banalnymi” tematami, zamiast poszukiwania inspiracji w historii, co było niegdyś domeną starszego brata malarza, Maksymiliana. Jednak to właśnie wtedy Aleksander Gierymski stworzył kilka swoich ikonicznych dzieł, które później zyskały miano „obrazów warszawskich” w twórczości malarza. Wśród nich była również Żydówka z pomarańczami.
Interpretacja obrazu „Żydówka z pomarańczami”
Obraz można odczytywać na kilku poziomach. Po pierwsze, jest to wierny dokument życia codziennego Warszawy w XIX wieku, gdzie handel uliczny był powszechnym widokiem. Wizerunek starszej Żydówki to hołd dla prostych ludzi zmagających się z biedą i innymi trudami codzienności.
Po drugie, „Żydówka z pomarańczami” ukazuje wrażliwość artysty na społeczne nierówności. Postać kobiety może symbolizować wykluczenie i trudny los żydowskiej społeczności w ówczesnej Polsce, która często musiała zmagać się z uprzedzeniami i marginalizacją.
Pomarańcze, będące głównym motywem obrazu, mogą być także interpretowane symbolicznie – jako egzotyka, coś niedostępnego dla ubogich, a jednocześnie jako wyraz kontrastu między pięknem natury a trudnym losem człowieka.
Perspektywa i światło
Gierymski stosuje perspektywę frontalną – widz jest niemal na tym samym poziomie, co przedstawiona postać. Dzięki temu zabiegowi mamy wrażenie bezpośredniego kontaktu z kobietą, co wzmacnia emocjonalny wydźwięk obrazu.
Światło w obrazie odgrywa kluczową rolę. Subtelnie modeluje twarz kobiety i uwypukla fakturę jej stroju, jednocześnie nadając owocom soczystości i życia. Gra światła i cienia buduje nastrój dzieła, które oscyluje między realizmem a melancholią.
Ciekawostki o obrazie „Żydówka z pomarańczami”
- Historia zaginięcia i odnalezienia
Obraz przez wiele lat był uznawany za zaginiony – zaginął podczas II wojny światowej. Odnaleziono go dopiero w 2010 roku w Niemczech, podczas aukcji dzieł sztuki. Dzięki staraniom polskiego Ministerstwa Kultury udało się go odzyskać i sprowadzić do Polski. - Inne wersje obrazu
Istnieje także druga wersja obrazu, znana jako „Żydówka z cytrynami”, również autorstwa Gierymskiego. Ta wersja różni się detalami, ale podobnie przedstawia żydowską handlarkę. - Symbolika pomarańczy
Pomarańcze, przedstawione na obrazie, były w tamtym czasie synonimem luksusu, szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie dostęp do egzotycznych owoców był ograniczony.
Obecne miejsce przechowywania
Obraz od 1928 roku obraz znajdował się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Podczas II wojny światowej był ukryty, lecz zaginął po powstaniu warszawskim. Przez wiele lat uznawano go za stracony. Odnaleziono go dopiero w 2010 roku w domu aukcyjnym w Buxtehude pod Hamburgiem, gdzie zidentyfikowano go na podstawie przedwojennych fotografii. Dzięki staraniom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundacji PZU obraz wrócił do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie przeszedł konserwację i stał się jednym z najcenniejszych eksponatów w Galerii Sztuki XIX Wieku.
Obecnie „Żydówka z pomarańczami” znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Obraz można oglądać na stałej ekspozycji, co czyni go jednym z najbardziej rozpoznawalnych dzieł Gierymskiego w Polsce. Jest symbolem dziedzictwa narodowego i przypomnieniem o bogatej, wielokulturowej historii Warszawy.
Podsumowanie
„Żydówka z pomarańczami” Aleksandra Gierymskiego to dzieło, które łączy realizm, wrażliwość społeczną i mistrzostwo artystyczne. Obraz nie tylko dokumentuje życie XIX-wiecznej Warszawy, ale również porusza tematy uniwersalne, takie jak walka z trudnościami codziennego życia czy godność człowieka. Dzięki swojej historii oraz unikalnemu przekazowi „Żydówka z pomarańczami” zajmuje szczególne miejsce w polskiej kulturze i sztuce.
Aleksander Gierymski – twórca dzieła „Żydówka z pomarańczami”
Aleksander Gierymski (1850–1901) był jednym z najważniejszych polskich malarzy drugiej połowy XIX wieku, reprezentantem realizmu i prekursorem polskiego impresjonizmu. Urodzony w Warszawie, kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a następnie kontynuował edukację w Monachium, gdzie zdobył solidne podstawy akademickiego malarstwa. Jego prace charakteryzują się doskonałym warsztatem, precyzją detalu oraz umiejętnością oddania nastroju. Był wrażliwy na problemy społeczne, co często znajdowało odzwierciedlenie w jego sztuce. Jego tragiczne życie, naznaczone problemami zdrowotnymi i finansowymi, zakończyło się przedwcześnie – zmarł w Rzymie w wieku 51 lat.
Aleksander Gierymski, młodszy brat Maksymiliana Gierymskiego, również utalentowanego malarza, mimo życia za granicą, czuł z Polską silny związek emocjonalny. Po studiach w Monachium, w 1879 roku wrócił do Warszawy z zamiarem osiedlenia się na dłużej. Przemierzając miasto w poszukiwaniu tematów, szczególnie interesował się biedniejszymi dzielnicami, takimi jak Powiśle i Stare Miasto. W jego szkicowniku szybko pojawiły się sceny z życia miasta, portrety handlarek, piaskarzy i rybaków. Te rysunki publikowano w warszawskich czasopismach, dla których pracował jako ilustrator. Jednak malarstwa nie porzucił – w tym okresie stworzył swoje „obrazy warszawskie”, w tym „Żydówkę z pomarańczami”.
Źródła:
http://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/zbiory/454885
https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Gierymski
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BByd%C3%B3wka_z_pomara%C5%84czami
Ilustracja: Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
