Obraz Stańczyk Jana Matejki – opis obrazu, interpretacja, znaczenie, gdzie jest teraz

^{R E K L A M A}

Obraz Stańczyk Jana Matejki to pierwszy z najbardziej znanych wielkich dzieł namalowanych przez tego artystę. Matejko namalował „Stańczyka” w 1862 roku, w wieku 24 lat. Obraz przedstawia Stańczyka, błazna królów polskich, ale jest jednocześnie autoportretem malarza.

„Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska” – bo tak brzmi pełen tytuł „Stańczyka” Jana Matejki, nawiązuje do jednego z najważniejszych momentów w historii Polski, a mianowicie utraty Smoleńska przez Rzeczpospolitą (zdobytego przez wojska rosyjskie w 1514 roku), kluczowej twierdzy tzw. bramy smoleńskiej, której zdobycie otwierało drogę Rosjanom do dalszych podbojów na zachód. Obraz przedstawia królewskiego błazna Stańczyka, który na wieść o tym zdarzeniu, zamiast bawić się z innymi na królewskim balu, siedzi zafrasowany z dala od rozbawionej gawiedzi.

Należy tu podkreślić, że Matejko w swoich pracach zestawiał różne wydarzenia historyczne, niekiedy mieszając ich chronologiczną kolejność. Stańczyk pełni przede wszystkim rolę symbolu – aluzji zarówno do przełomowego dla historii Polski początku XVI wieku, ale jednocześnie też do współczesnych malarzowi problemów politycznych na ziemiach polskich w XIX wieku.

Kim był Stańczyk

Stańczyk (właściwie Stanisław, ur. ok. 1480, zm. między 1556 a 1562) był nadwornym błaznem Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.

Historyczne przekazy wskazują, że Stańczyk nie był typowym błaznem – odznaczał się wyjątkowym intelektem, bystrością i odwagą w komentowaniu polityki oraz wydarzeń społecznych. Jego dowcipy, pełne ironii i ukrytej mądrości, niejednokrotnie uderzały w potężnych możnych i królewskie decyzje, co czyniło go ważnym głosem krytyki na dworze.

Stańczyk stał się symbolem troski o los Rzeczypospolitej. Najbardziej znany jest z legendy o jego reakcji na zajęcie Smoleńska przez Moskwę. Podobno, zamiast bawić się na balu, ubolewał nad utratą ziemi. Ta scena została uwieczniona w obrazie Jana Matejki „Stańczyk” (1862), gdzie błazen, zamyślony i smutny, symbolizuje świadomość narodową i refleksję nad losem Polski.

Do dziś Stańczyk pozostaje postacią ikoniczną, symbolem mądrości ukrytej w żartach i krytycznej refleksji nad rzeczywistością.

Tło historyczne obrazu „Stańczyk” i interpretacja dzieła

Smoleńsk, od XIV wieku będący częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostającego w unii z Polską, był kluczową twierdzą o strategicznym znaczeniu. Jako największa z fortec tzw. bramy smoleńskiej, zabezpieczał wschodnie granice Rzeczypospolitej przed ekspansją Moskwy na zachód. Od końca XV wieku Moskwa wielokrotnie próbowała zdobyć tę twierdzę, najeżdżając wschodnie ziemie Litwy, lecz bez sukcesu. Dopiero podczas drugiej wojny moskiewskiej (1512–1522), po dwutygodniowym oblężeniu, wojewoda smoleński Jerzy Sołłohub został zmuszony 30 lipca 1514 roku do kapitulacji, a twierdza dzień później trafiła w ręce wojsk moskiewskich dowodzonych przez Wasyla III.

Obraz nie przedstawia jednak przełomowych wydarzeń 1514 roku, lecz późniejszych. Na stole widoczny jest list z wyraźnym podpisem: „Samogitia, A.D. MDXXXIII”, czyli „Żmudź, Roku Pańskiego 1533”. Data ani miejsce nie wiążą się z utratą Smoleńska w 1514 roku, a tytułowy „bal na dworze królowej Bony” też nie mógł odbywać się w 1514 roku, bowiem Bona została królową w 1518 roku. Odrzucić trzeba też teorię o nieznajomości historii przez Matejkę, bowiem posiadał on głęboką wiedzę na temat Jagiellonów.

Można też z obrazu spróbować odczytać dokładniejszą datę przedstawionych na płótnie wydarzeń. Jeśli spojrzymy w lewy róg obrazu, zobaczymy widoczną za oknem przelatującą na niebie kometę. Kometa o sygnaturze C/1533 M1 należała do Wielkich Komet – była dobrze widziana z Ziemi w okresie od połowy czerwca do lipca 1533 roku. Można więc przypuszczać, że scena z obrazu Matejki rozgrywała się na przełomie czerwca i lipca 1533 roku. Ale równie dobrze takie myślenie może być błędne, a kometę należy odczytywać wyłącznie jako symbol – przepowiednię mających nadejść wkrótce nieszczęść.

W połowie roku 1533 trwał już od ponad 10 lat rozejm pomiędzy państwem polskim a moskiewskim. Jednym z warunków rozejmu był zwrot przez Rosjan Smoleńska. Warunku tego strona moskiewska nie spełniła. Przedłużony rozejm miał zakończyć się 25 grudnia 1533 roku, a więc kilka miesięcy po wydarzeniach ukazanych na obrazie. Rozmyślający nad polskimi sprawami Stańczyk być może zdaje sobie sprawę, że Smoleńsk nie wróci już na dobre do Rzeczypospolitej. Być może wie, że wkrótce wybuchną nowe wojny, które zwiększą potęgę państwa rosyjskiego. Być może żałuje, że Polska i Litwa nie zdecydowały się na kolejną wyprawę wojenną w celu odbicia Smoleńska. A być może rozmyśla nad innymi ważnymi dla korony polskiej sprawami, podczas gdy za jego plecami trwa królewski bal.

Rok 1533 to też symboliczna data dla Rosji i Polski. 4 grudnia 1533 roku zmarł wielki książę moskiewski Wasyl III, a władzę przejęła jego żona, Helena Glińska, sprawująca regencję w imieniu małoletniego Iwana IV – późniejszego pierwszego cara Rosji Iwana Groźnego. Można też założyć, że przedłużenie rozejmu na rok 1533 roku i brak wyprawy wojennej w tymże roku w celu odbicia Smoleńska Matejko uznał za błąd, który doprowadził do późniejszych klęsk Litwy i Królestwa Polskiego. Szacuje się bowiem, że siła połączonych wojsk polsko-litewskich była większa od wojsk moskiewskich, co w połączeniu z chaosem spowodowanym śmiercią księcia Wasyla, mogło przynieść sukces państwu polskiemu, który w konsekwencji zmieniłby bieg historii w kolejnych wiekach.

Według takiej interpretacji obrazu, Matejko w „Stańczyku” ukazał przyczyny utraty Smoleńska w latach 1514–1533. Należały do nich zaniedbania króla, którego chaotyczne i nietrafne decyzje opóźniały podjęcie działań wojennych (symbolizowane przez radosny bal widoczny w tle obrazu) oraz nieudana mobilizacja pospolitego ruszenia, wynikająca z konfliktów i niechęci szlachty do wojny (czemu odpowiada list z wiadomościami ze Żmudzi datowany na 1533 rok).

Trzeba też koniecznie powiedzieć, że Stańczyk na obrazie ma twarz samego Matejki, jest więc autoportretem malarza. Obraz można więc interpretować również jako refleksję samego malarza nad historią Polski oraz nad współczesnymi mu wydarzeniami politycznymi w czasach rozbiorów, między powstaniem listopadowym i styczniowym.

„Stańczyk” Matejki jako inspiracja

Jan Matejko spopularyzował postać Stańczyka, a sam obraz stał się inspiracją dla innych artystów.

Duch Stańczyka pojawił się w Bronowicach w „Weselu” Wyspiańskiego, gdzie ukazał się dziennikarzowi (którego pierwowzorem był Rudolf Starzewski, . W końcu odezwał się on do Polaków pogrążonych w bierności i niemogących przeciwstawić się zaborcy. W dodatku ukazał się przed Dziennikarzem, którego pierwowzorem był Rudolf Starzewski związany z konserwatystami krakowskimi (tzw. stańczykami).

Obraz Matejki był też bezpośrednią inspiracją dla Leona Wyczółkowskiego do namalowania własnego „Stańczyka” w 1898 roku.

Matejko zainspirował także Jacka Kaczmarskiego. Utwór „Stańczyk” znalazł się na płycie „Muzeum” niezapomnianego tria Kaczmarski – Gintrowski – Łapiński. Tekst Kaczmarskiego jest opisem i interpretacją obrazu.

Gdzie jest „Stańczyk” Matejki?

Stańczyka Matejki obok innych obrazów mistrza można na stale oglądać w Sali Matejkowskiej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Trzeba jednak pamiętać, że ten obraz, jak i inne dzieła Jana Matejki, okresowo wypożyczany jest na wystawy czasowe do innych muzeów w Polsce i zagranicą. Tak też jest obecnie. W terminie 16 października 2024 – 3 lutego 2025 obraz oglądać w paryskim Luwrze, na wystawie ukazującej wizerunki błazna i szaleńca od średniowiecza aż do epoki romantyzmu. Obraz Jana Matejki jest jednym z trzystu eksponowanych dzieł.

Jan Matejko

Jan Matejko (1838–1893) był wybitnym polskim malarzem, uznawanym za jednego z największych artystów w historii Polski. Urodził się w Krakowie w rodzinie o czeskich i polskich korzeniach. Już od młodych lat przejawiał wyjątkowy talent artystyczny, który rozwijał podczas nauki w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, a później w akademiach sztuk pięknych w Monachium i Wiedniu.

Matejko zasłynął przede wszystkim jako twórca monumentalnych obrazów historycznych, które przedstawiały kluczowe wydarzenia z dziejów Polski. Jego dzieła, takie jak „Bitwa pod Grunwaldem”, „Hołd pruski”, czy „Unia Lubelska”, charakteryzują się bogactwem szczegółów, dramatyzmem i głębokim patriotyzmem. W swojej twórczości Matejko nie tylko dokumentował historię, ale także inspirował Polaków do zachowania tożsamości narodowej w trudnych czasach zaborów.

Artysta był również rektorem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie wykształcił wielu późniejszych znakomitych twórców. Jan Matejko pozostawił po sobie nie tylko dziedzictwo malarskie, ale także liczne rysunki, szkice i freski. Jego życie i praca stanowią symbol narodowego ducha i miłości do polskiej historii.

Do najbardziej znanych obrazów Jana Matejki zaliczyć można (lista dzieł ułożona w kolejności chronologicznej według dat ich powstania):

1. „Stańczyk” (1862) – melancholijny portret błazna Zygmunta Starego, symbolizujący refleksję nad losem Polski.
2. „Kazanie Skargi” (1864) – przedstawienie Piotra Skargi wygłaszającego krytyczne kazanie.
3. „Rejtan – Upadek Polski” (1866) – dramatyczne ukazanie protestu Tadeusza Rejtana przeciw I rozbiorowi Polski.
4. „Unia Lubelska” (1869) – scena podpisania unii między Polską a Litwą w 1569 roku.
5. „Batory pod Pskowem” (1872) – obraz ukazujący negocjacje Stefana Batorego z Rosjanami.
6. „Kopernik – Rozmowa z Bogiem” (1873) – przedstawienie Mikołaja Kopernika w momencie naukowej refleksji.
7. „Zawieszenie dzwonu Zygmunta” (1874) – scena montażu słynnego dzwonu na Wawelu.
8. „Bitwa pod Grunwaldem” (1878) – monumentalne dzieło przedstawiające zwycięstwo wojsk polsko-litewskich nad Krzyżakami.
9. „Hołd pruski” (1882) – ukazanie hołdu lennego Albrechta Hohenzollerna przed Zygmuntem I Starym.
10. „Jan Sobieski pod Wiedniem” (1883) – ukazanie zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego w bitwie pod Wiedniem.
11. „Wernyhora” (1884) – legendarna postać kozackiego wieszcza przepowiadającego odrodzenie Polski.
12. „Kościuszko pod Racławicami” (1888) – przedstawienie Tadeusza Kościuszki na polu bitwy po bitwie pod Racławicami.
13. „Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965” (1889) – symboliczna scena chrztu Polski za panowania Mieszka I.
14. „Konstytucja 3 Maja 1791 roku” (1891) – obraz upamiętniający uchwalenie konstytucji.
15. „Śluby lwowskie Jana Kazimierza” (1893) – scena ślubów króla w katedrze lwowskiej podczas potopu szwedzkiego.

Źródła:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sta%C5%84czyk_(obraz_Jana_Matejki)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Matejko

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sta%C5%84czyk

https://poezja.org/wz/interpretacja/4685/Stanczyk_Wesele_charakterystyka

https://jedynka.polskieradio.pl/artykul/3437023,Matejko-obok-Goi-i-Victora-Hugo-Sta%C5%84czyk-do-obejrzenia-w-Luwrze

www.ciekawostkihistoryczne.pl/2023/11/03/interpretacja-stanczyka-matejki/