„Alexandra Leaving” – w polskich przekładach „Aleksandra odchodzi” lub „Odchodzi Aleksandra”, to jedna z najpiękniejszych i najbardziej melancholijnych piosenek Leonarda Cohena, pochodząca z jego albumu Ten New Songs z 2001 roku, który Cohen stworzył we współpracy z Sharon Robinson. Ze względu na znaczące nawiązania do historii i literatury – piosenkę można uznać za jeden z najważniejszych utworów w naszej kulturze.
Kluczem do zrozumienia i interpretacji utworu Aleksandra odchodzi jest prześledzenie nawiązań, do których pieśń Cohena bezpośrednio się odnosi.
Tło powstania piosenki
Cohen od młodości interesował się poezją, a szczególnie cenił grecką literaturę i sztukę – sam mieszkał przez długi czas na greckiej wyspie Hydra, co pogłębiło jego fascynację kulturą tego kraju. Tam też – w kulturze helleńskiej – należy szukać korzeni utworu „Alexandra Leaving”.
U źródeł „odchodzącej Aleksandry” znajdujemy przede wszystkim wiersz „Bóg opuszcza Antoniusza” („The God Abandons Antony” z 1911 r.) autorstwa greckiego poety Konstandinosa Kawafisa , z którego to Cohen czerpie dużo więcej niż tylko natchnienie. Wiersz i piosenka w wielu miejscach są do siebie uderzająco podobne, Cohen używa podobnych metafor, kreuje uderzająco podobny obraz, na tyle podobny, że tekst Cohena można nawet uznać za parafrazę wiersza greckiego poety.
Co oczywiste, wiersz Kawafisa też jest głęboko osadzony w kulturze i historii, dotyka wydarzeń ze starożytnej Grecji, a mianowicie chwili upadku Aleksandrii pod rządami Marka Antoniusza w 30 r. p.n.e oraz słynnej interpretacji tego wydarzenia przez Plutarcha z Cheronei – jednego z największych pisarzy starożytnej Grecji.
Wiersz Kawafisa w przekładzie Zygmunta Kubiaka: https://malowane-wierszem.blogspot.com/
Upadek Aleksandrii według Plutarcha
Plutarch pisze, że w trakcie oblężenia Aleksandrii, która znajdowała się wówczas pod władaniem Marka Antoniusza, w nocy poprzedzającej upadek miasta na jego ulicach słyszano muzykę – po mieście rozchodziły się jakby dźwięki radosnego pochodu, który kierował się ku miejskiej bramie. To niecodzienne zjawisko miało być pochodem boga Dionizosa, który ze swoją świtą opuszczał mury Aleksandrii, opuszczając tym samym Marka Antoniusza, dotychczas uważanego za ulubieńca tego boga radości i wina. W noc przed upadkiem miasta Dionizos odszedł, a Antoniusz został bez wsparcia swego boga.
Na tej historii Kawafis opiera swój wiersz „Bóg opuszcza Antoniusza”, tworząc poruszającą wizję porażki, ciężaru utraty oraz konieczności wzięcia na siebie odpowiedzialności. W piosence „Alexandra Leaving” mamy nawiązanie do tego utworu Kawafisa, w którym poeta opisuje moment, gdy Marek Antoniusz uświadamia sobie, że bogowie opuszczają jego miasto, co symbolizuje nieuchronny upadek Aleksandrii. Cohen inspiruje się tym motywem, ale zamiast historycznego miasta, w centrum jego utworu znajduje się kobieta – miejsce utraconego miasta, Aleksandrii, zajmuje Aleksandra – kobieta, która może symbolizować ukochaną, zmysłowe doświadczenie lub nawet głębokie uczucie wewnętrznej harmonii, która przemija.
Tekst i interpretacje utworu „Aleksandra odchodzi”
Piosenka Leonarda Cohena ma wielowarstwową treść, który otwiera szerokie możliwości interpretacyjne. W różnych odczytaniach „Aleksandra odchodzi” pojawia się jako:
- Symbol ukochanej kobiety – „Aleksandra” jest rozumiana przede wszystkim jako adresatka żałosnej lamentacji podmiotu lirycznego, który doświadcza nieodwracalnej straty miłosnej.
- Symbol przeżyć duchowych – „Aleksandra” może być również metaforą stanu duchowego lub przeżycia mistycznego, które w momencie największego rozkwitu zostaje odebrane. Cohen jako poeta i artysta o głębokim zainteresowaniu duchowością nie unikał metafizyki i transcendencji w swojej twórczości. W tym znaczeniu „odchodzenie Aleksandry” oznacza utratę duchowego oświecenia czy poczucia boskiej bliskości. Taki stan, pełen bliskości z absolutem, jest jednocześnie wyjątkowy i ulotny.
- Motyw przemijalności i akceptacji straty – w interpretacji filozoficznej „Alexandra Leaving” staje się refleksją nad naturą przemijania i koniecznością akceptacji nieuchronnych zmian w życiu. „Alexandra” symbolizuje każdą wartość lub osobę, której utratę trudno zrozumieć i zaakceptować.
- Historia o odchodzeniu miłości w szerokim kontekście egzystencjalnym – „Alexandra” może być uniwersalnym symbolem przemijającej młodości, życiowych możliwości i radości, które z biegiem czasu ulatują. W tym kontekście piosenka Cohena staje się medytacją nad całym życiem człowieka, które przemija niezależnie od naszej woli. W piosence słyszymy nawoływanie do zachowania godności i unikania dramatyzmu, gdy Alexandra (symbol minionych przyjemności lub niespełnionych możliwości) opuszcza nasze życie. To elegijna, ale i spokojna refleksja, która pokazuje, jak ważna jest akceptacja przemijalności bez uciekania w iluzje.
Warto tutaj też zauważyć, że piosenka powstała w okresie, gdy Leonard Cohen zmagał się z osobistymi kryzysami, takimi jak utrata majątku oraz choroby bliskich mu osób. Te doświadczenia nadają utworowi dodatkową głębię i melancholię.
Analiza tekstu piosenki
Tekst piosenki jest poetycką i głęboko emocjonalną refleksją nad przemijaniem (miłości). Symbolika pożegnania i rytuał ostatecznego rozstania przynosi ukojenie i umożliwia zachowanie godności. To utwór, który z jednej strony boleśnie przypomina o ulotności ludzkich relacji, ale z drugiej strony daje nadzieję na to, że każde przeżycie może prowadzić do głębszego zrozumienia siebie i odkrycia wewnętrznej siły.
W tekście wyróżniłbym kilka głównych motywów:
1 . Motyw przemijającej miłości
Tekst odnosi się do końca miłosnej relacji. Tytułowa Aleksandra symbolizuje nie tylko osobę, ale także przemijające uczucie. Wersy „Miłości bóg już zbiera się ku drzwiom” i „Odchodzi Aleksandra z bóstwem jej” sugerują, że miłość jest czymś niemal sakralnym, ale jednocześnie także czymś nietrwałym.
2. Motyw zaprzeczania rzeczywistości i godzenia się z nią
Podmiot liryczny zmaga się z trudnymi emocjami związanymi z końcem relacji, próbując jednocześnie unikać zaprzeczania i iluzji. Słowa „To nie jest trik, co zmysły by ci zwodził / Nerwowy sen, co świtem pryśnie gdzieś” podkreślają, że nie była to chwilowa iluzja czy złudzenie. Wzywają do uznania tej miłości za coś realnego, co miało swoje znaczenie, a jednocześnie wzywają do pogodzenia się z jej odejściem. Podobnie jak w wersach poniżej:
„Chociaż w Twojej dziś pościeli spała,
Choć pocałunki jej budzą cię co dzień,
Nie mów, że ci wszystko się zdawało.
Nie zniżaj się do takich tanich scen.”/tł. Michał Kuźmiński/
3. Symbolika i rytuał pożegnania
Motyw pożegnania Aleksandry powtarza się jak mantra. Jest to rytuał zamknięcia, symboliczne rozstanie, które pomaga oswoić stratę. Pożegnanie w tej formie nabiera mocy oczyszczenia i ostatecznego domknięcia. Rytuał ten jest wyrazem szacunku do przeszłości i wewnętrznej siły, którą należy w sobie odnaleźć, by iść dalej.
Szczególną uwagę zwróciłbym na końcowe dwa wersy utworu:
„Pożegnaj Aleksandrę, gdy odchodzi.
I Aleksandrę utraconą też.”
/ przekład Michała Kuźmińskiego/„Pożegnaj Aleksandrę odchodzącą
Aleksandrze utraconej pokłoń się”
/przekład Daniela Wyszogrodzkiego/„Say goodbye to Alexandra leaving
Then say goodbye to Alexandra lost”
/oryginalny tekst L. Cohena/
Wersy te mają charakter niemal rytualnego zakończenia relacji, zamykając zarówno teraźniejszość („Alexandra leaving”), jak i przeszłość („Alexandra lost”). W pożegnaniu zawarta jest zarówno melancholia, jak i ulga. Jest to ostateczny krok do oczyszczenia i zakończenia związku z szacunkiem, a także pozwolenie sobie na „nowe” bez żywienia iluzji i oglądania się wstecz.
„Alexandra leaving” to Aleksandra odchodząca, którą można odczytywać jako symbol samego fizycznego aktu odejścia. Jest to chwila, gdy ukochana osoba oddala się, kończy się wspólny czas. Jednak to drugie pożegnanie („utraconej Aleksandry”) wydaje się być kluczowe dla zakończenia żałoby i rozpoczęcia kolejnego etapu. To drugie pożegnanie, to pożegnanie z nadzieją i wszystkimi emocjami, które pozostały po tej miłości. Jest świadomym rozdzieleniem wspomnień od realności. W ten sposób podmiot liryczny uczy się zamknąć przeszłość – akceptując, że czas wspólny minął i przekształcił się jedynie we fragment pamięci.
4. Świadomość nieuchronności straty
Zawarta w tekście refleksja o ulotności i przemijaniu dotyka głębszego, filozoficznego pytania o naturę ludzkich relacji. Choć chwilowo wydają się pełne pasji, bezpieczeństwa i szczęścia, to ich trwałość jest złudna. Wers: „Od dawna gotów, że ten dzień nastanie” sugeruje, że podmiot liryczny podświadomie zawsze przygotowywał się na ten moment, akceptując ulotną naturę uczuć.
5. Samoświadomość i introspekcja
Wersy: „O ty, co cię znaczenie słów uwodzi, / Rozszyfrowany własny krzyżyk skreśl” odwołują się do zgłębiania i zrozumienia siebie, odrzucenia iluzji, wyobrażeń i projekcji. Wzywa do odważnej konfrontacji z samym sobą, bez uciekania w zaprzeczenia i iluzje.
6. Przyjmowanie porażek z godnością
Porażki, które w piosence przybierają postać utraconej miłości, powinny być powiązane z potrzebą zachowania wewnętrznej godności. Podmiot liryczny wzywa, by nie „zniżać się” do zaprzeczania temu, co miało miejsce, nawet jeśli to wyjątkowo bolesna strata. Zamiast tego należy zaakceptować stratę i zachować godność w obliczu porażki.
Od dawna gotów, że ten dzień nastanie,
Odpowiedz mężnie za swych planów gruz.
I nie tłumacz się jak tchórz schowany
Głęboko między „jeszcze nie” a „już”./tł. Michał Kuźmiński/
Polskie covery i tłumaczenia na polski piosenki „Alexandra Leaving”
Mówiąc o polskich przekładach „Alexandra Leaving” przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na dwa tłumaczenia na język polski: Daniela Wyszogrodzkiego (wyśpiewane m.in. przez Renatę Przemyk na płycie „Boogie Street”, będącej zapisem spektaklu Teatru Starego w Lublinie pod tym samym tytułem oraz Michała Kuźmińskiego (którego przekłady można usłyszeć np. na płycie Michała Łanuszki „Łanuszka / Cohen”).
Które tłumaczenie jest lepsze? W mojej opinii piękniejszy, ale i nieco bliższy oryginałowi jest tekst Wyszogrodzkiego. Tekst Kuźmińskiego natomiast doskonale współbrzmi z aranżacją i głosem Michała Łanuszki, tworząc wspaniały cover piosenki Cohena. Myślę, że warto przeczytać i wysłuchać obu. Oba są bardzo dobre.
Poza tym znajdziemy kilka innych, wartych uwagi, tłumaczeń piosenki, m.in.Pauliny Młynarskiej i ks. Mariusza Synaka.
- tłumaczenie Daniela Wyszogrodzkiego: https://open.spotify.com/track/14XHp31dzaHWIokG7dZPI0
- tłumaczenie Michała Kuźmińskiego: https://www.shazam.com/fr-fr/song/938652335/aleksandra-odchodzi
- tłumaczenie Pauliny Młynarskiej: https://paulinamlynarska.pl/pl/news/aleksandra_odchodzi
- tłumaczenie ks. Synaka: https://www.youtube.com/watch?v=YhnHsg7Dpbg
Jeśli chodzi o polskie wykonania utworu to warto zwrócić uwagę przede wszystkim na wspomniane wcześniej wykonania Łanuszki i Renaty Przemyk. Poza tym znajdziemy tę piosenkę w wykonaniu m.in. Kuby Blokesza (https://www.youtube.com/watch?v=Y7ZR3C8FoFk) oraz ks. Mariusza Synaka (https://www.youtube.com/watch?v=kn63HDCy-PU)
Muzyczna interpretacja
Melancholijny, spokojny ton muzyki dopełnia tekst, tworząc spójną emocjonalną całość. Sharon Robinson, odpowiedzialna za produkcję muzyczną, nadała piosence głęboki, medytacyjny charakter, łącząc prostotę z mocą liryczną Cohena. Melodia piosenki jest delikatna, niemal hipnotyczna, co pogłębia atmosferę zadumy i smutku. Muzyka staje się tu tłem, które nie przytłacza, lecz dopełnia słowa, oddając ich emocjonalny ciężar.
Podsumowując, „Alexandra Leaving” jest niezwykłym utworem o przemijalności, stracie i próbie akceptacji tego, co nieuniknione. Leonard Cohen, nawiązując do wiersza Kawafisa, stworzył pieśń pełną głębi, poetyckiej elegancji i emocjonalnej intensywności. Przypomina słuchaczom, że każda strata – czy to miłości, młodości, wewnętrznego pokoju – jest częścią ludzkiego doświadczenia. Jednak to, jak przyjmujemy te straty, determinuje naszą zdolność do odnalezienia sensu w chwilach zarówno radosnych, jak i bolesnych.
Źródła:
https://www.lyricinterpretations.com/leonard-cohen/alexandra-leaving
Ilustracja: AI Art
